RADYOAKTİF PARATONER HAKKINDA

30.07.2001 tarih ve 10700-1485 sayılı genelgede radyoaktif paratoner yasaklanmış, ve yetki belgesi verilen kuruluşlar tarafından Radyoaktif paratoner sökülülerek Küçük Çekmece Nükleer Araştırma Merkezine teslim edilmesi gerekmektedir. Americium kaynaklı paratonerlerin ise sadece üretimi durdurulmuş, Fakat Americium olanlarda kaynağın (Am - 241) üzerini örten palladyum maddesinin zamanla korozyona uğrayıp, paratonerdeki radyoaktif maddenin açığa çıkması ayrıca kontaminasyon yaratacağı tehlikesi göze alınarak, montajından sonra 10 yıl geçen radyoaktif paratoner yerine T.A.E.K tarafından sökülüp imha edilmesi tavsiye edilmektedir.

Kullanımı halen yasaklanmayan Am - 241 maddesi taşıyan paratonerlerin, her yıl en az bir kez kontrol edilmesi şarttır. Türkiye Atom Enerji Kurumu Genelgesin de  Ra-226 radyoaktif kaynaklı paratonerlerin kullanımı tüm dünyada yasaklanmıştır. Am-241 radyoaktif kaynaklı paratonerlerin Avrupa Birliği ülkeleri tarafından kullanılmadığı biliniyor. Radyoaktif kaynaklı paratoner üretimi ve montajı yapılmayacaktır. Halen binalarda kurulu bulunan ve kullanılmaya devam edilen Am-241 radyoaktif kaynaklı paratonerlerin kullanımı ile ilgili herhangi bir yasaklama bulunmamaktadır. Bu paratonerlerin belirli aralıklarla (yılda en az bir defa) paratonerin üzerindeki radyoaktif elementlerın ve paratonerin iletkenliğinin montaj özelliklerini koruması açısından yetkili kişiler tarafından kontrol edilmesi, Am-241 radyoaktif kaynaklı paratonerlerin herhangi bir nedenle kullanım dışı bırakılması durumunda T.A.E.K Belgeli firmalar tarafından yukarıda belirtildiği şekilde kurumumuza radyoaktif atık olarak teslim edilmesi gerekmektedir.

Radyoaktif paratonerlerde kullanılan radyoaktif elementlerin ömürleri uzun olmasına rağmen üreticisi olan Amersham International – İngiltere firması, paratonere monte edilmiş Amerisyum-241 ve Radyum-226 radyoaktif kaynaklarının verimli çalışma ömürlerinin kuru ve temiz havada 10 yıl olduğunu söylemekte ve bu süre sonunda radyoaktif elementlerin değiştirilmesi tavsiye etmektedir. Alternatif tekniklerle karşılaştırıldığında bir fayda sağlamayan radyoaktif kaynaklı paratonerler de kullanılan radyasyon elementlerin oldukça yaygın kullanımları nedeni ile gereksiz olarak radyoaktif madde birikiminin engellenmesi, paratonerlerin deprem, şiddetli rüzgar, yağışlar ve yangın ile zarar görmesi, düşmesi, kaybolması, çalınması ve uzun kullanım yılları içerisinde kullanıcıların değişmesi ve bilgisi olmayan kişilerin ellerine kolayca geçmesi gibi nedenlerle, çevre ve insan sağlığı açısından potansiyel riskler göz önüne bulundurularak radyoaktif madde ithalatının ve üretimin durdurulması insan sağlığı açısından önem arz etmektedir. Radyoaktif elementli paratonerin başlık kısmı normal şartlarda binaların çıkılabilen bölümünden 6 ile 6,5 metre yükseklikte galvaniz direk üzerine kurulur. Paratoner başlık kısmı üzerinde ortada yakalama ucu vardır. Radyoaktif element sivri ucun bağlı bulunduğu direk üzerindeki tabla etrafında 1 cm çapında yuvarlak veya dikdörtgen şeklinde folyo kalınlığında olup, koruma alanının çapına göre 1-4 element olacak şekilde monte edilmiş metal parçalardır. Paratonerin diğer bölgelerinde radyoaktif element bulunmaz. Bazı paratonerlerin imal edilme özelliğinden dolayı radyoaktif kaynakların bulunduğu yerin üzeri kapatılmıştır. Paratoner üzerinde bulunan yukarıda belirtilen tabla kısmına çok fazla yaklaşılmaması ve hiç bir şekilde radyoaktif element dediğimiz metal folyalarla temas edilmemesi gerekir.

Ülkemizde 1980 öncesi üretilen ve montajı yapılan Parasphere, Preventor, Amper, Helita, Tekpar, Radsan marka paratonerlerin Ra-226 radyoaktif kaynakları ile üretilmiş paratoner olma ihtimali kesin olmamakla birlikte çok yüksektir. Radyoaktif paratonerlerin yaydıkları alfa parçacıklarının enerjileri genellikle 9 MeV’in altında olup bunları çok ince kalınlıklarda maddeler ile (bir kağıt tabaka gibi) durdurmak mümkündür. Alfa parçacıkları madde içinden geçerken büyük olan elektrik yükleri nedeniyle yolları üzerinde yoğun bir iyonlaşma meydana getirerek enerjilerini kaybederler. Paratonerlerde kullanılan Am-241 radyoaktif maddesinin yaydığı alfa radyasyonuda paratonerin sivri ucuna yakın bir yere monte edilen tabla üzerinde sahip olduğu yüksek enerji nedeni ile hava ortamlarında iyonizasyon meydana getirir. Bulutların sürtünmesi ile meydana gelen yıldırımın (negatif yüklerin) pozitif yüklü toprağa çekilmesi iyonizasyon nedeni ile hız kazanır ve yakalama ucunun bağlı olduğu iletken tel yardımı ile elektrik akımı topraklanır. Alfa parçacıkları, erişme uzaklıklarının kısa oluşundan dolayı, normal olarak bir dış radyasyon tehlikesi yaratmazlarsada alfa parçacıkları yayan maddeler sindirim, solunum veya ciltte bulunan yaralar yolu ile vücuda girdiklerinde tehlikeli olabilirler.

Radyoaktif paratonerlerin üzerinde oluşabilecek toz tabakası, su damlacıkları ve oluşan çamur gibi dış etkenler alfa parçacıklarının yayılmasını engeller ve radyoaktif kaynağın işlevini göremez hale getirir. Çevre koşullarından etkilenmiş bu tür paratonerlerin radyoaktif elementinin herhangi bir fonksiyonunun olamayacağı, ancak yakalama ucu vasıtası ile yıldırımın toprağa aktarılması mümkün olabildiği, bu nedenle paratonerlerin radyoaktif elementleri üzerinde bulunan toz, çamur vb. istenmeyen birikimlerin çıplak el ile temas etmeden, ucuna pamuk veya yumuşak bez parçası sarılmış bir malzeme kullanarak belirli zamanlarda silinmesi tavsiye edilir. Radyoaktif kaynaklı paratonerlerin dışındaki alternatif paratonerlerin kullanımının daha uygun olacağı düşünülmektedir.